نسل یوزپلنگ آسیایی در تنها زیستگاهش ایران در حال انفراض است خبر جدیدی نیست اما این خبر در ایران به جز تعدادی علاقمند به محیط زیست واکنشی را در مردم برنیانگیخته است.واژه یوزپلنگ یکی از واژه های اصیل ایرانی است که از ترکیب دو کله یوز و پلنگ حاصل شده است. یوز بُن مضارع مصدر یوزیدن به معنای " جَستن، جهیدن و طلب کردن" بوده و از این رو یوزپلنگ، به معنای پلنگی است که به دنبال شکار خود گشته و آن را با جستن و دنبال کردن می گیرد.درگذشته این جانور را پلنگ شکاری می‌نامیدند که به سبب شباهت زیاد آن به پلنگ و روش شکار منحصر به فرد آن بوده است. ایرانیان باستان این جانور را بیشتر با نام "یوز" می شناخته‌اند و کمتر کلمه "یوزپلنگ" را برای آن بکار می‌بردند. همچنین به این جانور به خصوص در زمان تولگی "هَوْبَر" هم گفته می‌شده است.برای این جانور زییا در زبانهای مختلف نامهای گوناگونی به کار رفته است. در زبان عربی یوز را "فهد" می‌نامند درحالیکه در افغانستان به آن "تازی پرنگ" (فارسی دری) و "تازی پلنگ" (پشتو) گفته می‌شود.در پاکستان نیز در زبان براهوئی به آن "یوز" گفته می‌شود. در گویش سواحیلی نیز که در شرق آفریقا رایج است نام "دوما" را برای این جانور بکار می‌برند. یوزپلنگ در زبان انگلیسی "چیتا Cheetah" گفته می‌شود که ریشه سانسکریتی داشته و از هندوستان بدست آمده است. امروزه در سرتاسر دنیا این جانور را با نام انگلیسی آن‌می شناسند. در جهان دو گونه یوزپلنگ وجود دارد که یکی گونه آسیایی و دیگری گونه افریقایی است. گونه افریقایی یوزپلنگ در شمال این قاره پهناور منقرض شده و فقط محدود به جنوب این قاره شده است که البته با برنامه‌های مناسب حفاظتی در حال حاضر از نظر جمعیتی در وضعیت مناسبی است.اما یوز آسیایی که زمانی گستره وسیعی از غرب این قاره از سوریه و عربستان گرفته تا هندوستان و ترکمنستان پراکنده بود از 20 سال پیش جز در ایران منقرض شده است.مثلا این گونه در عراق از 1929 کویت 1942 هند 1947 قزاقستان 1970 پاکستان 1972 ترکمنستان 1973 عربستان 1973 و عمان 1977 منقرض شده است .در حال حاضر یوپلنگ آسیایی فقط به کشور ایران که 40 سال پیش برنامه حفاظتی خود را برای نگهداری نسل این حیوان آغاز و از 20 سال پیش تشدید کرد محدود می‌شود به همین دلیل است که امروزه به یوز آسیایی یوز ایرانی نیز گفته می‌شود.
مشخصات یوزپلنگ آسیایی :
مشخصات ظاهری:
یوزپلنگ از خانواده گربه سانان به شمار می‌آ‌ید و به دلیل داشتن دست و پاهای بلند بدنی باریک و کشیده و سینه‌های فراخ تا حدودی شبیه سگ تازی است ولی برخلاف سگ سانان سر کوچک و گردن و پوزه‌های کوتاه و گوش‌هایی کوچک و گرد دارد.
به طور کلی می‌توان آن را به سگی با کله گربه تشبیه کرد. رنگ پشت زرد کم رنگ تا زرد متمایل به قرمز و زیر بدن سفید است. بسیاری از مردم یوز را با پلنگ اشتباه می‌گیرند اما تفاوت بارز این دو حیوان در شکل خال‌هایشان است در یوز خال‌ها توپر و گرد است در حالی که‌خال‌های پلنگ درشت و توخالی و گل مانند است. وجود نوار سیاه رنگی که از گوشه داخلی چشم‌های یوز به موازات بینی تا گوشه لبها امتداد یافته و به خط اشک معروف است نیز از مشخصات بارز یوز است. چشمان یوز در بالای کاسه سر قرار دارد. طول سر و بدن یوزپلنگ بالغ از 112 تا 137 سانتی متر طول دم 64 تا 86 سانتی متر و بلندی شانه‌هایش 71 تا 84 سانتی متر است و وزن حیوان به 34 تا 54 کیلوگرم می‌رسد. جنس نر یوز اندکی بزرگتر از جنس ماده است.
ویژگی رفتاری:
برخورداری از ستون فقرات انعطاف پذیر، کبد و قلب بزرگ، سوراخ بینی گشاد، ظرفیت بالای ریه، بدنی عضلانی و باریک یوزپلنگ را تیز‌روترین شکارچی جهان ساخته است. آنها قادرند با سرعتی معادل 110 کیلومتر بر ساعت بدوند.
یوزپلنگ نظم اجتماعی منحصر به فردی دارد. در ایران مطالعاتی درباره یوزپلنگ صورت نگرفته است؛ اما مطالعات انجام شده در افریقا نشان مییدهد که یوزپلنگ ماده به استثنای زمان مراقبت از توله‌ها به تنهایی زندگی می‌کند و یوزپلنگ نر در مراقبت از بچه‌ها نقشی بر عهده ندارد.
توله‌هابه مدت 18 ماه در کنار مادرشان می‌مانند و طی این دوره که اهمیت بالایی در زندگی توله‌ها دارد چگونگی شکار و گزیر از گزند شکارچیان دیگر مانند پلنگ کفتار و گرگ را می‌آموزند در 18 ماهگی توله‌ها از مادر جدا می‌شوند از این پس ممکن است توله‌ها با هم شیران خود حتی تا 6 ماه دیگر به سر برند در دو سالگی هم شیران ماده بقیه را ترک می‌کنند و نرهای جوان با هم می‌مانند در واقع نرها به تنهایی یا همراه برادران خونی خود زندگی می‌کنند اما ماده‌ها به جز زمان بچه‌داری تنها زندگی می‌کنند.برخی از این گروه‌ها برای خود حوزه‌ای تعیین می‌کنند تا یوزپلنگ ماده را برای جفت‌گیری جلب کنند این حوزه‌ها اغلب در جاهایی است که در آن طعمه و آب کافی وجود داشته باشد در فصل جفت‌گیری هر نر برای خود قلمروی را انتخاب می‌کند. در این فصل نزاع‌های خشنی میان نرهای گروه در دفاع از حد و مرز قلمروشان صورت می‌گیرد.یوزپلنگ‌ها معمولا صبح زود یا غروب به شکار می‌روند پس از انتخاب طعمه که معمولا حیوانات ضعیف‌تر هستند؛ به صورت غیر محسوس به آنها نزدیک شده و پس از رسیدن به فاصله حدود 10 تا 30 متر حمله انفجاری خود را شروع می‌کنند پس از به زمین انداختن طعمه گلوی او را با دندانهایش فشارمی‌دهد تا خفه شود. تعقیب طعمه معمولا 20 ثانیه و به ندرت بیش از یک دقیقه به طول می‌انجامد و در این زمان بیش از 500 متر شکارش را دنبال نمی‌کند. قریب به نیمی از تعقیبها موفقیت امیزند گاهی اوقات شکارچیان دیگر نظیر گرگ طعمه او را از چنگش بیرون می‌آ‌ورند. یوزپلنگ مانند پلنگ قادر به پنهان کردن طعمه‌اش از دسترس سایر گوشتخواران نیست به همین دلیل بعد از خوردن یک وعده غذا در بیشتر اوقات باقیمانده را از دست می‌دهد.
تولید مثل:
بلوغی جنسی در حدود 20 ماهگی رخ می‌دهد. زمان بارداری 95 روز و تعداد توله‌ها 1 تا 6 و معمولا 4 تا 5 عدد است. توله‌ها در هنگام تولد حدود 300 گرم وزن و 30 سانتی متر طول دارند. رنگ آنها خاکستری تیره است و موهای بلندی بر پشتشان دارند.این موها باعث استتار توله‌ها در میان بوته‌زارهای خشک و پنهان نگاهداشتن آنها از دید شکارچیان دیگر است . بچه‌ها به دلیل جمع شدن ناخنها تا شش ماهگی قادرند از درخت بالا بروند.
تغذیه:
یوزپلنگ در ایران عمدتا از جبیر، آهو، قوچ ، میش، کل و بز و خرگوش وحشی تغذیه می‌کند.
زیستگاه‌های یوزپلنگ و آمار آن در ایران:
یوزپلنگ در دشتهای باز و تپه ماهورهای واقع در مناطق استپی و بیابانی و نیمه کویری و زیستگاه‌های باز دیگری که طعمه در آن وجود داشته باشد دیده می‌شود. زیستگاه عمده یوزپلنگ در ایران دشت کویر است که بخش‌هایی از استان کرمان، خراسان، سمنان، یزد، تهران و اصفهان را در بر می‌گیرد. اکنون این ناحیه وسیع استپی و بیابانی به آخرین پناهگاه یوز آسیایی مبدل شده است.
سابق بر این بین سالهای 46 تا 57 گزارش‌هایی از تهران به خصوص پارک ملی کویر مرکزی سمنان توران خوش ییلاق و مناطق اطراف خراسان ،منطقه میاندشت و اطراف طبس یزد، منطقه کالمند، مناطق اطراف بافق مهریز، تفت و شهر یزد، اصفهان، منطقه موته و کلاه قاضی فارس، پناهگاه حیات وحش بهرام گور کرمان، منطقه خبر و روچون مازندان ،پارک ملی گلستان، هرمزگان اطراف حاجی آباد و گزارشهای غیر مکتوبی از سیستان اطراف هامون صابری و بلوچستان، بمپور و حتی نفت شهر در استان کرمانشاه مبنی بر مشاهده یوز وجود داشته است.اما این روزها در 5 منطقه مرکزی کشور که احتمالا 80 درصد یوزهای آسیایی را در خود دارد مشاهده این گونه گزارش شده است.
